Prokletije su u prošlosti različito nazivane: „Beriseldi“, „Severnoalbanski Alpi“, „Alpi na jugu Evrope“, „Crnogorski Alpi“ i dr. Današnji naziv u množini – Prokletije, jer označava veći broj planinskih vijenaca, prvi je uveo čuveni geograf Jovan Cvijić. Ovaj naziv Cvijić je u svojim radovima proširio na čitav planinski vijenac počev od Skadarskog jezera pa sve do Ibra i Metohije. On je danas prihvaćen u opštoj terminologiji i toponimiji. Albansko stanovništvo Prokletije naziva „Bjeshkete e Nemuna“, što u prevodu na srpski jezik ima isto ili slično značenje, tj.„proklete“ili „zabranjene“ planine. Naziv Prokletije ima dvostruko etimološko značenje. On simbolizuje ne samo prirodne odlike ovog prostora (krševitost, divljinu, neprohodnost), već i nekadašnje društveno-istorijske prilike koje su bile prisutne na ovom prostoru (lična nesigurnost, anarhija, razne opasnosti i dr.).

Položaj i granice

Prokletije predstavljaju više planinskih lanaca u graničnom prostoru između Crne Gore i Albanije i između podgoričko-skadarske kotline na jugozapadu i Metohije na sjeveroistoku. Formirane su na dodiru Dinarida i Šarskih planina. Osnovni im je pravac pružanja jugozapad-sjeveroistok. U reljefu dominiraju dugačka planinska bila, često međusobno dosta izdvojena dubokim dolinama. Glavni planinski lanac dug je 70 km. Na njemu su vrhovi: M. Jezerces (2.694 m) u Albaniji, Zla Kolata 2.534 m, Maja Kolata 2.528 m i Maja Rosit 2.524 m u Crnoj Gori. U širem smislu, Prokletijama pripadaju Bogićevica (2.502 m), Koprivnik (2.460 m), Čakor (2.046 m), Mokra planina (2.110 m), Hajla (2.400 m) i dr. granične planine između Crne Gore i Kosova i Metohije.

Reljef

Osnovni reljef Prokletija formiran je u oligo-miocenu, ali su na njega bitno uticali i neotektonski pokreti u pliocenu i pleistocenu, ako i denudacija, fluvijalna i lednička erozija. U djelovima planine izgrađenim od krečnjaka ima i krških oblika reljefa, osobito dubokih rupa, dolova, uvala, jama i pećina.

Specifični oblici reljefa predstavljeni su dubokim i vertikalno usječenim valovima i cirkovima, vertikalnim ili inverzno nagnutim odsjecima, “testerastim” grebenima, zupčastim vrhovima, ostenjacima, prozocima u stijenama, krečnjačkim prečagama u valovima i kanjonskim usjecima u prečagama, “morimakamenja”, džinovskim morenskim blokovima, ogromnim točilima i siparima, interesantnim profilima slojeva, pećinama, jamama i ponorima. Najveća koncentracija ovih oblika je u Karanfilsko-bjeličkom kompleksu kod Gusinja. Između cirkova (Veliki kotao, Krošnja, Ljubokuće i dr.) iz bočnih povijaraca koji se odvajaju od glavnog grebena Karanfila, izdižu se oštri vrhovi u vidu visokih tornjeva sa simboličnim nazivima “Koplje”, “Gvozdeni vrh”, “Očnjak” i dr. Relativna visina “Koplja” je oko 600 m, a apsolutna 2.200 m n.v. Očnjak je visok 2.136 m, a najviši – Srednji vrh Karanfila 2.430 m. Ovi vrhovi predstavljaju veliki izazov za planinare i alpiniste. “Koplje” je osvojila samo jedna ekipa beogradskih alpinista. U povijarcu koji povezuje Očnjak sa glavnim grebenom Karanfila, nalazi se džinovski prozorac “Šuplja vrata”.

Među mnogobrojnim pećinama polimskih Prokletija, djelimično je ispitana, ali nije uređena za posjetu, Bezimena pećina u čakorskom grebenu – Planinici. Duž glavnog kanala, rekognosciranog na oko 400 m, nalazi se više dvorana i suženja. U dvoranama su otkriveni raznovrsni ukrasi: stalaktiti, stalagmiti, draperije, koralni nakit, raznovrsne figure. Postoje i galerije, baseni i kade sa vodom, okamenjeni vodopadi i drugi oblici nastali kristalizacijom bigra. Posebnu pažnju u jednoj dvorani privlači kip majke sa djecom.

Osnovne geološke i geomorfološke karakteristike

U geografskoj literaturi preovlađuju shvatanja da su Prokletije završne planine dinarskog planinskog sistema. Istina, Prokletije imaju niz zajedničkih karakteristika sa planinama ovog sistema. Međutim, među geolozima i geografima postoje i mišljenja da su Prokletije samostalan planinski sistem. Jovan Cvijić je među prvima ukazao na geografsku individualnost prokletijske planinske grupe. Osnovni kriterijumi za izdvajanje Prokletija u samostalan geološki i geomorfološki planinski kompleks svakako su facijalno-stratigrafski karakter i pravac pružanja glavnog grebena. Po prvom kriterijumu, Prokletije predstavljaju prelaznu planinsku grupu između Dinaride i Helenide. Skretanje Prokletija iz dinarske direktrise (linija vodilja) u SI pravac pružanja po J. Cvijiću predstavlja najveću geomorfološku pojavu na Balkanskom poluostrvu. Pretpostavlja se da je ovo skretanje izvršeno za vrijeme nabiranja Dinaride, tačnije u savskoj fazi alpske orogeneze, pri čemu je došlo do sučeljavanja bora dinarskih i šarskih planina. Osnovni oblici reljefa Prokletija (kotline i planine) rezultat su dejstva tektonskih, odnosno orogenih pokreta. Kasniji egzogeni procesi, pojačani velikom energijom reljefa i neotektonskom aktivnošću, jako su raščlanili i modifikovali paleoreljef Prokletija, tj. tektonske i preglacijalne fluvijalne i kraške oblike reljefa. Otuda su u reljefu prokletijske planinske grupe sintetizovani gotovo svi procesi djelovanja endogenih i egzogenih sila u toku duge i burne geološke prošlosti. Kao posledica tih procesa javljaju se različiti oblici reljefa: tektonski, vulkanski, glacijalni, fluvijalni, kraški, denudacioni, nivacioni i drugi. Dominantnu ulogu u stvaranju recentnih oblika reljefa svakako su imali glacijalni i fluvijalni, a na krečnjačkim terenima kraški procesi. Po J. Cvijiću, pleistocena glacijacija Prokletija bila je intenzivnija od današnje u Alpima. Otuda, osnovni pečat fizionomiji Prokletija daju fosilni oblici glacijalne erozije (valovi, cirkovi, glacijalna ramena, uvorni stupnjevi i dr.) i akumulacije (terminalni glečerski basen Plavskog jezera, morene, terase).

Ni u jednoj oblasti Balkanskog poluostrva lednici nisu ostavili tako duboke i markantne tragove svoga postojanja kao na Prokletijama. Pored dva najviša vrha Crne Gore Zla Kolata (2.528 m) i Maja Rosita (2.524 m), na SI Prokletijama se nalazi i najviši vrh Srbije Đeravica (2.656 m) To je drugi vrh po visini u cjelokupnim Prokletijama, poslie M. Jezercesa u Albaniji (2.694 m). Osim normalnog (planine, kotline, rječne doline, terase i dr.) na Prokletijama se često javljaju specifični oblici reljefa sa izraženim kuriozitetnim i estetsko-dekorativnim svojstvima. Oni su rezultat intenzivnog dejstva selektivne erozije (glacijalne, fluvijalne, kraške, eolske, kao i denudacije), usled različite otpornosti geološke podloge sastavljene od različitih stijena (paleozojski škriljci, mezozojski krečnjaci, vulkanske stijene, kvartarni sedimenti i dr.). Pri tome su mekše stijene jače, a tvrđe slabije erodirane. Otuda se Prokletije odlikuju izrazitom morfoskulpturom.

Geološki sastav Prokletija dosta je složen. Djelovi planinskog lanca od Gusinjske kotline do granice prema Albaniji, velikim dijelom su izgrađeni od tamnomodrih i škriljavih krečnjaka donjeg i srednjeg trijasa, rjeđe od grumuljastih krečnjaka jure, i gornjokrednih naslaga durmitorkog fliša, koje zahvataju najveće površine. Istočnije od Višnjeva i izvorišnih djelova Jošeničke rijeke, između Lima i Metohije, a na sjeveru do Mokre planine, planinski prostor je izgrađen od paleozojskih naslaga škriljaca, pješčara sa sočivima konglomerata i kvarcita. Jugozapadno od Mokre planine, na Piševu, prostrani su izlivi vulkanskih stijena andeziti, keratofiri i tufovi. Sjevernije od ovih predjela, između dolina Lima, Ibra i Metohije, planinski prostori su opet pretežno izgrađeni od trijastih glinovitih krečnjaka, rožnaca i dolomita, rijetko i od jurskih krečnjaka i dolomita.

Glacijacija

U vrijeme Virmske glacijacije ledeni pokrivač na Prokletijama je zahvatao prostor od 200 do 250 km² (J.Cvijić, 1921). Glacijaciju su karakterisali brojni „cirkni i dolinski lednici”. Veći lednici, iz cirkova na sjevernoj strani planine, spuštali su se u dolinu Vrmoške rijeke, Grnčara i Vruje.

Prokletije su bile potpuno pokrivene snježnacima i lednicima. Od svih planina Jugoslavije, glacijacija na Prokletijama je bila najjača. Na Prokletijama ima više vrhova čija visina prelazi 2.500 m. Najviši je Đeravica, sa 2.650 m. Zbog toga, po količini pleistocenog snijega i leda, Prokletije su, na Balkanskom poluostrvu, odmah posle Rile. Od prostranog prokletijskog ledenog pokrivača odvajale su se desetine dugih ledničkih jezika, i otapali na visini 1300-1500 m, gdje se nalazila sniježna granica. Postojala su 4 velika lednika:

1) Plavski – u dolini Lima,

2) Pećki – u dolini Pećke Bistrice,

3) Dečanski – u dolini Bistrice,

4) Rožajski – u dolini Ibra.

Najveći je bio Plavski lednik, čija je dužina premašila 35 km, širina 4 km, a debljina 200 m. Tokom pleistocena površina pod ledom je iznosila preko 250 km². Na taj način je njegova sabirna oblast bila dva puta veća od sabirne oblasti Aleča, danas najvećeg alpskog lednika. Svi lednici na sjevernoj strani Prokletija silazili su dolinama brojnih pritoka Lima do današnjeg Plavskoj jezera. Plavsko jezero se upravo i nalazi u treminalnom basenu ovog velikog lednika, na 960 m nadmorske visine, gdje se ovaj grandiozni lednik otapao. Sa desne strane, Plavskom ledniku je priticao Vusanjski lednik, dužine 20 km. Njegovim otapanjem, tj. podledničkim protokom, stvorena je klisura Suke – procjep dubok 60 m, a širok svega 2 m. Na osnovu morena može se zaključiti da je Plavski lednik nadirao tokom Risa i Virma. U toku Virma, on se otapao u 3 maha, tako da su stvorena 3 niza interstadijalnih morena.

Pećki lednik bio je dugačak 25 km. Kretao se dolinom Pećke Bistrice i kroz Rugovsku klisuru. Krećući se njom, bio je zaštićen od otapanja, pa se spuštao sve do dna metohijske kotline, na 530-600 m. On je kod Peći nataložio čeone morene na Balkanskom poluostrvu. Analizom morenskog materijala Pećkog lednika, takođe je zaključeno da su Prokletije bile dva puta pod ledenim pokrivačem – vjerovatno tokom Risa i Virma. Pećki lednik spajao se sa Sušičkim, stvarajući supodinski lednik širine do 6 km.

Dečanski lednik se kretao dolinom Dečanske Bistrice na dužini od 20 km. lednik se spuštao sve do visine od 630 m, gdje je nataložio debele ivične morene. Uzvodno od Dečana, one se duž rijeke pružaju na dužini od 1,5 km, sa visinom od 40-80 m. Čeonih morena nema, jer ih je probila i odnijela plahovita Bistrica. Njen tok se od Virma do danas usekao u staro valovsko dno za oko 100 m.

Rožajski lednik kretao se dolinom Ibra na dužini od 16 km. Polazio je sa sjevernih padina Hajle (2400 m) i Rusalije i dopirao nizvodno od Rožaja. Čelo lednika spuštalo se do 960 m nadmorske visine, gdje se otapao stvarajući dva niza morena. Starije, Riške morene, nalaze se nizvodno od Rožaja, na desnoj dolinskoj strani Ibra, gdje se mogu pratiti na dužini od oko 1,5 km; široke su 600-700 m, a debele 40 m. Mlađe, Virmske morene, nalaze se uzvodno od Rožaja, i predstavljene su sa 3 niza interstadijalnih čeonih morena. Ispiranjem glacijalnog materijala iz morenskih naslaga i njihovim pretaložavanjem, u dolini Ibra su utvrđene do 40 m debele šljunkovito – pjeskovite naslage.

Klima

Podneblje Prokletija je vrlo složeno i raznoliko, a po izvjesnim osobinama i specifično. Klima se na relativno malom prostoru mijenja kako po vertikali tako i po horizontali. Ciklonska aktivnost naročito je zapažena u proljeće i u poznu jesen i evidentirani su uticaji atlantskog i sredozemnog ciklona. U sklopu šireg prostora Prokletija izdvajaju se 3 klimatska rejona: umejereno-kontinentalni (500-800 m); subplaninski (800-1.200 m) i planinski (iznad 2.000 m). Srednja godišnja temperatura na Prokletijama (Balijine Rupe), na 2.120 m je 2,8˚ C. Ljeto je umjereno toplo, a zima umjereno hladna. Jesen je toplija od proljeća. Inače, na Prokletijama proljeće relativno kratko traje. Temperaturni ekstremi nisu jako izraženi na Prokletijama. U oblasti umjerenog klimata kao optimalni uslovi za život i boravak čovjeka, obično se smatraju: retivna vlažnost vazduha 60% i temperatura 22˚ C. Međutim, na Prokletijama, u oblati subplaninskog i planinskog klimata, relativna vlaga je veća od optimalnih vrijednosti. Zbog velikog kolebanja temperature vazduha između kotlina i najviših djelova planina, nastaju lokalni vetrovi. Vjetrovi iz sjevernog kvadranta (sjevrac ili mećava), mahom su hladni i suvi, donose sniježne padavine. U ljetnijm periodima, ovi vjetrovi donose vedro, sunčano i stabilno vrijeme. Vjetrovi iz južnog, jugozapadnog i jugoistočnog pravca donose ovamo relativno tople i vlažne vazdušne mase iz kojih se zimi izlučuju obilne sniježne padavine, a ljeti donose kišu.

Hidrologija

Na Prokletijama se javlja i specifična hidrografija, vezana uglavnom za krečnjačke terene. Nju čine, ne samo kraška vrela, nego i djelovi riječnih tokova kroz klisure i kanjone sa vodopadima i džinovskim loncima, ponori i kraški izvori. U kanjonu Grlje istoimena rijeka pravi 5 vodopada na dužini od 500 m, tj. prosječno na svakih 100 m po jedan vodopad. Prvi vodopad na ulazu u kanjon, koji pravi rijeka Skakavica, visok je 15 m, dok najviši, poslednji vodopad, dostiže visinu od oko 25 m. Plavsko jezero je najveći limnološki objekat ledničkog porijekla.

Biljni i životinjski svijet

Prokletije su uvijek privlačile pažnju botaničara i drugih naučnika kao vrlo interesantan i neiscrpan prostor istraživanja. Na Prokletijama se ukrštaju 3 osnovne fitogeografske regije sjeverne hemisfere: Alpsko-visokonordijska, Eurosibirsko-boreo-američka i Mediteranska. Od podnožja do vrha izdvajaju se dva šumska i jedan travni sprat. Listopadni šumski sprat počinje termofilnim brdskim područjem hrastovih šuma. Tu dominiraju šumske zajednice cera (Quercus cerris) i sladuna (Quercusconferta). Iznad ovog nastaje mezofilno područje šuma hrasta kitnjaka (Quercus patrea) u kojem se osim hrasta javljaju submediteranske drvenaste vrste – crni grab i crni jasen. Gornji dio listopadnog sprata čini mezofilno područje bukovih šuma (Fagetum moesiacae). Pojas četinarskih šuma u najnižem dijelu čine jela i smrča, a u višem molika i munika. Šumski sprat se završava borom krivuljem (Pinus mugo), koji mjestimično raste na visinama od preko 2.000 m. Šume Prokletija predstavljaju značajan termoregulator, jer ublažavaju temperaturne ekstreme vazduha. Ljeti su izvor svježeg vazduha, a zimi ublažavaju niske temperature. Flora Prokletija u osnovi ima srednjoevropski karakter, ali je značajno prisustvo egzotičnih biljnih vrsta. Po raznovrsnosti flore, Prokletije se mogu uporediti sa floristički najpoznatijim planinama Balkanskog poluostrva, kao što su Rila i Pirin u Bugarskoj. Rijetke biljne vrste molika, munika, forzicija, vulfenija, runolist i druge, su zaštićene zakonom.

Najzančajnije vrste divljači koje naseljavaju visokoplaninsku zonu Prokletija su: divokoza, srneća divljač, mrki medved i divlja svinja, a od ptica veliki tetrijeb, jarebica kamenjarka, lještarka i sivi orao. Od tzv. niske divljači zastupljene su sledeće vrste: zec, lisica, vidra, kuna, jazavac, tvor, vjeverica i dr. Po raznovrsnosti pernate i dlakave divljači, Prokletije spadaju među najbogatije planinske masive u Evropi. U sklopu planinskog kompleksa Prokletija izdvajaju se tri ribolovna područja:

1. Plavsko-limski (mladica „blatnjača“, štuka, lipljen),
2. Ibarski (potočna pastrmka, krkuša, belica, lipljen, potočna mrena) i
3. Pećko-dečanski (klen, mrena, skobalj, jegulja).

Nacionalni park Prokletije

Peti nacionalni park u Crnoj Gori proglašen je 2009. godine. Prostire se na površini 16.630 ha i obuhvata dva rezervata prirode: Volušnicu i Hridsko jezero. Zona zaštite oko parka je 6.252 ha.
Na sjeveru je ograničen Gusinjsko-plavskom dolinom, na jugu visokim grebenima planine i albanskom granicom, na zapadu je rijeka Grnčar, a na istoku planina Bogićevica.
Glavne odlike Prokletija koje su uticale na proglašenje područja od nacionalnog značaja su karakteristični krečnjački reljef i prirodne ljepote. Stijene, koje su se formirale u oligo-miocenu, krečnjačkog su i  dolomitskog sastava. Reljef obiluje visokim vrhovima i kraškim oblicima (jame, pećine, uvale itd). Oštri vrhovi i izuzetno strme padine, čine ovaj predio nepristupačnim. Najviše tačke su Zla Kolata (2.534 m), Maja Kolata (2.528 m) i Maja e Rosit (2.524 m). Najviši vrh Prokletija je Jezerski vrh (2.692 m) a ujedno je i najviši vrh Dinarskih planina.

Između planina Prokletija i Visitor nalazi se Plavsko jezero (12.5 km²), u opštini Plav. Ono je ledničko jezero na visini 906 m iznad nivoa mora. Pruža se pravcem sjever-jug u dužini 2160 m, širine 920 m, sa najvećom dubinom 9 m. Iz jezera ističe rijeka Lim. Planinski vrh Zla Kolata, visok 2.534 m, se nalazi u Crnoj Gori blizu granice sa Albanijom, i predstavlja najviši vrh Crne Gore.

Pripremio: Goran Mastilović

Literatura:
Radojičić B. (2008): Geografija Crne Gore, prirodna osnova – knjiga 1. DANU. Podgorica.
Lazarević (2005): Ledeno doba u našoj zemlji i svetu – drugo izdanje. Beograd.

Izvor:(geografijazasve.me)